Ideologie: opium voor het volk?

Het befaamde citaat van Karl Marx "Die Religion ... ist das Opium des Volkes" wordt meestal gemakzuchtig vertaald als dat godsdienst de opium voor het volk zou zijn. Het is waarschijnlijk de ironie van de geschiedenis dat het uiteindelijk juist het gedachtegoed van Marx was dat de opium voor het volk werd in de Sovjet-Unie, de staat die vaak bij uitstek met het Marxisme vereenzelvigd wordt. Daarom is het wellicht interessant te verkennen in hoeverre niet godsdienst, maar juist politieke ideologie de functie van opium voor het volk heeft (gehad) in de moderne samenleving.

Laten we maar beginnen met het eerste voorbeeld verder uit te benen: de Sovje-Unie. Wat begon als een buitengewoon bloedig revolutionair project onder Lenin, verwerd onder Stalin tot een nog bloediger militair-industrieel nationaal-conservatief project. De communistische ideologie werd door zowel Lenin als Stalin gebruikt als een middel om het volk te laten geloven dat alle offers noodzakelijk waren om het door Marx beloofde doel van de communistische heilstaat te verwezenlijken. De Sovjet-Unie was een heilig maatschappelijk project dat koste wat het kost zou moeten slagen.

De weg naar de hel is geplaveid met goede bedoelingen.

Dat het onder Stalin volledig uit de klauwen liep op het vlak van "het doel heiligt de middelen", mag inmiddels toch wel algemeen bekend worden geacht. Maar ook onder Lenin werd de botte bijl niet geschuwd voor het verwezenlijken van ideologisch geïnspireerde doelen. Klassenvijandige elementen werden uit de weg geruimd, dissidente geluiden werden niet getolereerd en de communistische ideologie werd met behulp van de geheime dienst en het rode leger nadrukkelijk meer dan slechts een papieren tijger. Interessant is om vast te stellen dat Lenin expliciet de mening van Marx deelde, als het ging om godsdienst als opium voor het volk:

Religion is one of the forms of spiritual oppression which everywhere weighs down heavily upon the masses of the people, over burdened by their perpetual work for others, by want and isolation. Impotence of the exploited classes in their struggle against the exploiters just as inevitably gives rise to the belief in a better life after death as impotence of the savage in his battle with nature gives rise to belief in gods, devils, miracles, and the like. Those who toil and live in want all their lives are taught by religion to be submissive and patient while here on earth, and to take comfort in the hope of a heavenly reward. But those who live by the labour of others are taught by religion to practise charity while on earth, thus offering them a very cheap way of justifying their entire existence as exploiters and selling them at a moderate price tickets to well-being in heaven. Religion is opium for the people. Religion is a sort of spiritual booze, in which the slaves of capital drown their human image, their demand for a life more or less worthy of man.

Het is de vraag natuurlijk in hoeverre Lenin zich er van bewust was dat men in bovengenoemd citaat zonder problemen religion kan vervangen door Marxisme-leninisme, wanneer het zijn beleid in de Sovjet-Unie betrof. Waarschijnlijk was hij verblind door zijn eigen waandenkbeelden, maar wellicht dat het in een moment van reflectie hem ook wel duidelijk werd dat hij feitelijk een nieuwe heilsleer met geweld aan het volk en de wereld wilde opdringen.

De War on Terror van de VS is wellicht een voorbeeld van de bloedige gevolgen van religieus fanatisme en volledig doorgeschoten ideologieën.

Het punt is dat door middel van een ideologie een gesimplificeerd wereldbeeld wordt geschetst met heldere idealen, een duidelijke verdeling in goed en kwaad, een herkenbaar taalgebruik en vaak ook een typische iconografie. Wat mij betreft is niet alleen het communisme op deze manier te duiden, maar ook meer alledaagse ideologieën zoals christendemocratie, sociaaldemocratie, het liberalisme en neoconservatisme. Hoewel het bij wollige ideologieën zoals de christendemocratie vaak minder duidelijk is welke ideale wereld er precies wordt nagestreefd; wat wellicht een verklaring is waarom die stroming duidelijk minder succesvol is als ideologie. De christendemocratie als machtsstructuur gelieerd aan de kerk was zeer succesvol, maar zodra de kerken aan aanzien en invloed verloren, bleek de christendemocratie als ideologie vrij weinig voor te stellen en dus ook weinig mensen te kunnen drogeren met haar aantrekkingskracht.

Wat dat betreft zijn het liberalisme, het neoconservatisme en zelfs de sociaaldemocratie betere voorbeelden, aangezien dat ideologieën zijn die heden ten dage nog wel enig succes hebben als ideologie an sich. Ik denk dat we genoegzaam kunnen vaststellen dat de meeste fervente aanhangers van zulke ideologieën allen vroeg of laat vervallen in een simplistisch hokjesdenken en vervolgens een geïdealiseerd en vereenvoudigd zwart-wit wereldbeeld uitdragen aan hun volgelingen. Wat vervolgens weer de vraag oproept in hoeverre de verdovende werking van de ideologie op de hersenen van het volk een slechte zaak is. Wellicht is het zelfs wel goed dat de wilde gevoelens en wensen van het ontembare gepeupel in gebaande paden wordt geleid door een ideologie? En in zekere zin werkt onze parlementaire democratie niet zonder gecondenseerde ideaalbeelden, gepropagandeerd door politieke partijen. Zelf ben ik van al deze georganiseerde simplificaties niet zo'n fan, zeker als het overgrote deel van de mensen zich niet van enige simplificatie bewust is en in de beloofde sprookjes gelooft. Dan rijst de vraag of er een alternatief denkbaar is voor een politiek stelsel dat gedomineerd wordt door ideologieën. Ik heb hier helaas geen passend antwoord op, maar het lijkt mij goed te beseffen dat het huidige systeem niet ideaal is.

Kort gezegd meen ik te moeten concluderen dat politieke ideologieën, samen met religieus fanatisme en blind geloof in de wetenschap, een zeer aanzienlijke beperking vormen op de vrije ontwikkeling van gedachten en ideeën over de complexe werkelijkheid.